Diagnoza różnicowa ADHD u dorosłych
Diagnoza różnicowa to termin prawdopodobnie najbardziej kojarzony w popkulturze z postacią dra Gregory’ego House’a, stylizowanego na współczesnego Sherlocka Holmesa genialnego lekarza-diagnosty pracującego w fikcyjnym szpitalu Princeton-Plainsboro Teaching Hospital. I chociaż serialowy proces rozpoznawania zaburzeń ukazany w “Housie” jest nieco zbyt sensacyjny, oddaje on główną ideę podejścia diagnostycznego skoncentrowanego na rzetelności i precyzji.
Nie jest bynajmniej tak, jakoby diagnoza różnicowa była czymś innym lub odrębnym względem standardowej psychologicznej diagnozy klinicznej, tj. takiej dotyczącej zdrowia i funkcjonowania psychicznego. Jest to raczej jej część, niezbędny etap lub płaszczyzna tego procesu, pozwalający na uporządkowanie zebranych informacji i sformułowanie możliwie najbardziej adekwatnych wniosków. W przypadku wielu zaburzeń zdrowia psychicznego (jeśli nie każdego) jest tak, że dzielą one część swoich objawów z innymi jednostkami. Diagnosta powinien zatem nie tylko określić, które symptomy rzeczywiście występują w codziennym funkcjonowaniu klienta, ale także zidentyfikować ich faktyczne podłoże poprzez wyeliminowanie innych możliwości wskazując kluczowe elementy proponowanych zaburzeń, które nie są widoczne w zgromadzonych danych.
Tego rodzaju analizę przedstawić można na przykładzie podziwiania obrazu czy innego dzieła w galerii sztuki - aby odpowiedzieć na pytanie do jakiego nurtu się ono zalicza, identyfikujemy jego cechy oraz porównujemy je do tych charakterystycznych dla konkretnych szkół pod kątem doboru palety barw, wykorzystanych materiałów, przyjętej perspektywy, przedstawionego przedmiotu, czasu powstania, kontekstu społecznego itp, pamiętając przy tym, że każdy artysta ma swój niepowtarzalny styl, tak jak my sami jesteśmy bez wątpienia czymś więcej niż tylko sumą naszych doświadczeń czy postawioną nam diagnozą.
Innymi słowy, sensem postępowania różnicowego nie jest szukanie jedynie argumentów “za” danym rozpoznaniem (co może prowadzić do poważnych błędów), ale także wynalezienie alternatywnych wytłumaczeń rozpatrywanej trudności, a następnie ich wykluczenie.
Dlaczego zatem różnicowanie w diagnozie ADHD jest takie ważne? Niestety, zgodnie z coraz większą liczbą publikacji naukowych ukazujących się w ostatnich latach, zaczynamy mieć do czynienia z “nadrozpoznawaniem” (oraz błędnym rozpoznawaniem) różnych zaburzeń, w tym w szczególności ADHD (Kazda et al., 2021; Merten et al., 2017), ale też zaburzeń ze spektrum autyzmu (Ulbricht, 2024) i innych (Dyck, 2019).
Z całą pewnością otrzymanie diagnozy niesie ze sobą wiele korzyści: jest to przede wszystkim okazja dla osoby do poznania przyczyny doświadczanych przez siebie trudności. Diagnoza pomaga też w dobraniu właściwych form wsparcia dla klienta (w tym farmakoterapii i psychoterapii), oraz umożliwia odnalezienie wspólnoty innych osób mierzących się z podobną sytuacją i wymianę doświadczeń. Nie jest to jednak usługa neutralna - informacja zwrotna, jaką otrzymujemy na koniec postępowania diagnostycznego często ma duży wpływ na własne postrzeganie nas samych, ale też innych osób; zdarza się także, iż niektóre instytucje i miejsca pracy (np. wojsko, policja, itp.) preferują kandydatów do pracy nieposiadających rozpoznań psychiatrycznych. Oprócz tego, niestety, osoby mierzące się z nazwanymi trudnościami zdrowia psychicznego nadal bywają dyskryminowane społecznie i stygmatyzowane.
Mimo tego, tak jak wcześniej wspomniano, samo otrzymanie diagnozy niesie ze sobą korzyść terapeutyczną i otwiera nowe możliwości w zakresie poprawy swojego zdrowia psychicznego. Odpowiedzialnością diagnosty, z kolei, jest, aby diagnoza była jak najbardziej trafna.
Zespół nadpobudliwości psychoruchowej, czyli ADHD, charakteryzuje się objawami z jednej strony należącymi do grupy nadruchliwości, z drugiej dotyczącymi funkcjonowania poznawczego, tj. procesów uwagi, kontroli impulsów, pamięci, planowania itd. Wraz z upływem lat “uczymy się” kompensować lub maskować pewne zachowania, dlatego obraz ADHD u dziecka i dorosłego może się od siebie znacznie różnić (Kooij, 2021). Tym bardziej w diagnostyce dorosłych należy zwrócić uwagę na inne wytłumaczenia objawów (Szaniawska, 2010), gdyż mogą one być także spowodowane np. depresją (trudności z koncentracją i uwagą, hiperaktywność), nadużywaniem sprzętów smart (zaburzenia koncentracji i uwagi, dysregulacja emocjonalna), epizodem manii lub hipomanii (impulsywność, hiperaktywność), czy zaburzeniami lękowymi (niepokój ruchowy, podatność na rozproszenie, trudność z koncentracją).
Rozpoznanie ADHD na podstawie jednego narzędzia jest błędne, jeśli nie niemożliwe. Psycholog diagnosta powinien zebrać możliwie największą ilość informacji o doświadczanej trudności oraz funkcjonowaniu klienta w celu sformułowania adekwatnego i jasnego opisu. W Centrum Pomocy Profesjonalnej dbamy, by diagnoza psychologiczna odbywała się zgodnie z najwyższymi standardami postulowanymi przez światowe organizacje związane ze zdrowiem psychicznym, a nasi klienci mieli pozucie bycia wysłuchanymi, zrozumianymi i pewnymi uzyskanej informacji zwrotnej.
