Podstawowe nurty w psychoterapii
1. Psychoterapia psychodynamiczna
Psychoterapia psychodynamiczna jest spadkobiercą psychoanalizy, nurtu w psychologii budzącego pewne kontrowersje zarówno w świecie psychologów,
jak i osób na co dzień nie zajmujących się psychologią. Twórcą tej szkoły był Zygmunt Freud, a rozwijali ją również jego uczniowie z których kilkoro potem utworzyło swoje własne odrębne nurty, które stopniowo odbierały pierwotnej myśli prymat zwierzęcych popędów w ludzkim zachowaniu, na rzecz bardziej szlachetnych ludzkich motywacji (Grzesiuk, 2005).
Już sama nazwa pokazuje, że nurt ten skupia się na ciągłych zmianach zachodzących w ludzkiej psychice
i na tym czemu zmiany idą w tą, a nie inną stronę. W trakcie terapii próbuje się więc zrozumieć, z czego
wynika aktualny stan osoby, określić, jaki on jest, a także podjąć próbę oddziaływania w kierunku
konstruktywnych zmian. Często przyczyn określonego stanu szuka się nawet we wczesnych latach dziecięcych,
dlatego, że wtedy ludzka psychika dopiero się rozwija i jest najbardziej narażona na przyjęcie wzorców
zachowania i myślenia bardzo zagrażających późniejszemu funkcjonowaniu osoby.
Konflikty psychiczne najczęściej mają swoje źródło w relacjach z osobami, które są dla nas ważne.
Wynika to z faktu, że człowiek jest istotą społeczną i to od innych ludzi zależy jego przetrwanie. Dziecko od
urodzenia zdane jest na rodziców i bez nich nie miało by szans przeżyć. Dlatego też już od początku tak ważne
jest budowanie satysfakcjonujących relacji emocjonalnych z innymi. Kiedy te relacje nie zaspokajają
podstawowych potrzeb ludzkich – pojawiają się problemy (Grzesiuk, 2005).
Głównym celem terapii psychodynamicznej jest poradzenie sobie ze wspomnianymi problemami oraz
ze stresem, pewnym poczuciem niepokoju, smutku bądź zagubienia spowodowanego często
nieuświadomionymi konfliktami wewnętrznymi. Analiza każdego problemu jest wielostronna. Bada się
wewnętrzne myśli klienta, ale próbuje się też zebrać jak najszerszy obraz jego funkcjonowania
w społeczeństwie i w relacjach z otaczającymi go ludźmi – zarówno na płaszczyźnie prywatnej, jak
i zawodowej.
Terapia psychodynamiczna opiera się na rozmowie między terapeutą a pacjentem. Podstawą sukcesu
i warunkiem koniecznym jest więc zaufanie. Aby terapeuta mógł pomóc swojemu klientowi, ten musi się
otworzyć. Czasem jest to trudne i wymaga wiele pracy. Samo to, że osoba chroni swoje wnętrze, jest normalne
i zadaniem terapeuty jest przebrnięcie z klientem przez te bariery, których istnienia sama osoba nie jest czasem
świadoma. Często problemy w dotarciu do pewnych myśli lub emocji pokazują w czym może leżeć problem.
Zachowania, które osoba stosuje do ochrony siebie to mechanizmy obronne. Ich znaczenie w psychodynamice
jest bardzo duże – są one swoistymi drogowskazami, pokazującymi postęp jak i wyznaczającymi tematy, które
powinny zostać poruszone w toku psychoterapii (Grzesiuk i Suszek, 2011).
Czas potrzebny na terapię jest bardzo zróżnicowany i może trwać od kliku tygodni do kilku lat.
Częstotliwość spotkań waha się od jednego do trzech w tygodniu, a czas jednej sesji to od ok. 30 minut
do 1 godziny.
Terapia psychodynamiczna przeznaczona jest zarówno dla osób chorych, jak i mających zaburzenia
osobowości, emocji i zachowania. Wykazuje ona skuteczność w leczeniu epizodów depresji, patologicznej
żałoby, zaburzeń lękowych, fobii społecznych, zaburzeń stresowych pourazowych, zaburzeń somatycznych,
bulimii, zaburzeń osobowości z pogranicza i unikającej, zaburzeń związanych ze stosowaniem substancji
psychoaktywnych.
2. Psychoterapia poznawczo-behawioralna
Psychoterapia poznawczo-behawioralna jest uzupełnieniem i rozwojem psychoterapii behawioralnej,
która wykorzystuje zasady uczenia się w celu korygowania nieprzystosowanych zachowań, takich jak np. nałogi
czy fobie.
Według teorii behawioralnej, zachowanie jest reakcją na bodziec – zmieniając bodziec można zmienić
zachowanie. Poprzez tworzenie planu manipulowania bodźcami, terapeuta uczy klienta innego sposobu
reagowania na nie. Na przykład, lęk przed pająkami może być leczony stopniowym wystawianiem klienta na
coraz silniejsze bodźce (od myśli o pająkach po żywego pająka w terrarium), aby pozwolić mu na konfrontację
z własnym lękiem i, co za tym idzie, pozbycie się go.
Psychoterapia poznawczo-behawioralna rozbudowuje wachlarz technik behawioralnych, dodając
oddziaływania na sferę myśli i przekonań. Dzięki działaniu zarówno na zachowania jak i na myślenie,
psychoterapia poznawczo-behawioralna może skuteczniej radzić sobie z większym zakresem problemów.
Charakterystyczną cechą psychoterapii poznawczo-behawioralnej jest dokładna strukturyzacja sesji,
oczywiście z przyzwoleniami na odstępstwa w zależności od indywidualnych potrzeb klienta. Terapeuta będzie
również edukował klienta w zakresie teorii poznawczo-behawioralnej, stosował specjalne karty pracy oraz
zadawał prace domowe, wszystko w celu przyspieszenia i maksymalizacji zmiany. Psychoterapeuta
poznawczo-behawioralny będzie, między innymi, dyskutował z nieprzystosowanymi przekonaniami i myślami
klienta („Jestem beznadziejny” albo „Nie zniosę porażki”) oraz korzystał z eksperymentów behawioralnych aby
pomóc klientowi skorygować błędy myśleniu.
Psychoterapia poznawczo-behawioralna została zaprojektowana z myślą o jak najszybszej poprawie
sytuacji klienta. Przeciętnie trwa więc od 12 do 20 sesji (Cully i Tetten, 2008). Badania naukowe potwierdzają
wysoką skuteczność terapii poznawczo-behawioralnej w leczeniu szerokiego zakresu problemów i zaburzeń
(Hofmann i in. 2012).
3. Psychoterapia humanistyczna
Psychoterapia humanistyczna powstała w oparciu o psychologię humanistyczno-egzystencjalną, która
odwoływała się do idei humanizmu, a także czerpała z filozofii egzystencjalnej. Nurt ten nazywany był “trzecią
siłą psychologii”. Powstał on niejako w opozycji do wcześniejszych nurtów: skupionej na popędach
psychoanalizy i behawioryzmu, który sprowadzał zachowanie człowieka do reakcji na bodźce zewnętrzne.
Psychologia humanistyczna natomiast kładzie nacisk na dobre strony ludzkiej natury. Podkreśla rolę systemu
wartości i dążeń życiowych w motywacji zachowań, a także skupia się na sensie życia, zachowaniach twórczych
i rozwoju osobowości, jako kategoriach kluczowych w rozumieniu psychiki ludzkiej (Grzesiuk, 2005).
W nurcie tym zaburzenia traktowane są z perspektywy deficytu rozwoju osobowości. Wynikają one
z niezaspokojenia ważnych potrzeb jednostki: miłości, akceptacji, autonomii, realizacji znaczących dla
jednostki wartości.
Celem terapii jest tutaj stworzenie warunków do zmiany swoich doświadczeń emocjonalnych poprzez
zmianę sposobu ich przeżywania, a także pobudzenie do refleksji nad wartościami i swoimi wyborami
życiowymi. Zatem w przeciwieństwie do podejścia psychodynamicznego akcent przypada tutaj na
teraźniejszość i przyszłość, a nie na teraźniejszość i przeszłość.
W tym podejściu bardzo ważna jest relacja między terapeutą a pacjentem. To jakość tej relacji i stopień
zaangażowania w nią stron wpływa bezpośrednio na rezultaty terapii. Psychoterapeuta chce nauczyć pacjenta
bezwarunkowej akceptacji samego siebie, bo tylko wtedy gdy pacjent zaakceptuje (pokocha) sam siebie, będzie
zdolny by tworzyć satysfakcjonujące relacje z innymi ludźmi, co jeszcze bardziej pozwoli mu się rozwijać i da
większe poczucie szczęścia. Terapeuta buduje bezpieczną atmosferę ciepła i zrozumienia. Nie ocenia, nie
narzuca, nie prowadzi. To pacjent decyduje co jest w kręgu zainteresowań ich relacji. Terapeuta uczy pacjenta
rozumienia własnych myśli, uczuć, potrzeb. W centrum uwagi jest osoba, a nie jej symptomy chorobowe.
Celem psychoterapii jest umożliwienie pacjentowi osiągnięcia integracji i niezależności własnego Ja (Grzesiuk,
2005).
Czas trwania terapii to od kilku do kilkunastu miesięcy. Sesję odbywają się zazwyczaj raz w tygodniu
i trwają około godzinę. Terapia przeznaczona jest dla wielu różnych pacjentów. Mogą to być zarówno osoby
mające zaburzenia psychiczne takie jak depresja, nerwica, czy zaburzenia odżywiania, jak i osoby, które mają
w relacjach z najbliższymi, są w trudnych sytuacjach życiowych, przeżywają jakąś traumę, nie potrafią
przeżywać emocji lub są mało empatyczne. Ponadto ta forma psychoterapii jest też dobra dla osób, które
pragną pełniejszej samorealizacji, chcą się rozwijać, poszukiwać sensu życia, czy po prostu stawać się lepszymi
ludźmi w duchu humanizmu.
4. Terapia Gestalt
Gestalt ( niem. Postać, osoba, forma) wywodzi się z tradycji humanistyczno-egzystencjalnej, jej twórcy to
niemieckie małżeństwo psychologów – Fritz Pearls i Laura Pearls oraz Paul Goodman, amerykański poeta,
powieściopisarz i psychoterapeuta. Cała trójka wspólnie, w latach 40 XX wieku, dała początek i nazwę temu,
co dzisiaj nazywamy psychoterapią Gestalt. Swoją ideę rozwijali wśród imigranckiego społeczeństwa
amerykańskiego, do którego sami należeli. Od lat 70 XX w. nastąpił wzrost popularności tego nurtu
terapeutycznego, a obecnie został on włączony w szeregi głównych nurtów psychoterapeutycznych.
Psychoterapia Gestalt zakłada, że człowiek jest dynamicznym podmiotem, który stale się zmienia i stale
ma możliwość rozwoju. Sam proces terapeutyczny opiera się mocno na wglądzie, a więc klient, wchodząc
z terapeutą w tzw. „dialog egzystencjalny”, próbuje lepiej zrozumieć siebie, niejako „zaglądając” coraz głębiej
do swojego psychicznego wnętrza. Z drugiej strony, Gestalt ma także charakter doświadczeniowy – kładzie silny
nacisk na to, co tu i teraz, rozumienie własnych emocji w momencie doświadczania ich, rozumienie sygnałów,
które daje nam ciało.
Terapeuta pracujący w tym nurcie nie powinien wprost mówić nam, co powinniśmy zrobić, ponieważ
terapia z założenia nie powinna mieć dyrektywnego charakteru. Podkreśla się za to podmiotowość klienta
i jego odpowiedzialność za przebieg terapii, jak i poprawę funkcjonowania poza ramami gabinetu. Kluczowe
w tej terapii jest spotkanie na równi klienta i terapeuty i przyjęcie założenia, że to klient wie lepiej tzn. jego
subiektywny obraz świata jest kluczowy. Terapia ta łączy więc pewne aspekty podejścia psychoanalitycznego,
egzystencjalnego, eksperymentalnego, ale i buddyzmu zen.
Celem terapii jest stworzenie przez wspólną pracę terapeuty i klienta przestrzeni do tego, aby w pełni
doświadczać siebie, tolerować mocne i słabsze strony, ambiwalentne uczucia – po prostu akceptować siebie
takiego, jakim się naprawdę jest, terapia powinna też dawać zasoby do tego, aby podejmować w życiu właściwe
decyzje, bliższe naszym autentycznym pragnieniom, sprzyjając również nawiązywaniu tzw. rzeczywistych
relacji z drugim człowiekiem, opartych na autentyczności i szczerości.
Terapia indywidualna odbywa się zwykle raz w tygodniu, trwa około godziny, natomiast sesje grupowe
trwają około 2-3 godzin. Proces terapeutyczny nie ma określonej długości – dla każdego klienta jest to sprawa
bardzo indywidualna, do której terapeuta się dostosowuje. Nieobecne są tu: sztywna diagnoza kliniczna, czy
badania po zakończeniu terapii.
5. Terapia systemowa
Ten nurt, zwany również interakcyjnym, rozwinął się w Ameryce w latach 40 XX w. W tym okresie
zainteresowanie klinicystów skupiło się na więzach społecznych człowieka i ich wpływie na funkcjonowanie
psychologiczne jednostki. Szczególnie uważnie zaczęto przyglądać się wpływowi najbliższych, czyli rodziny, na
życie psychiczne człowieka. Podstawą do rozumienia różnych interakcji zachodzących między członkami
rodziny była teoria systemów autorstwa Bertalanffy’ego (Grzesiuk, 2005).
Przekładając ją na ramy psychologii i psychopatologii (zajmującej się zaburzeniami psychicznymi),
można by powiedzieć, że jednostka traktowana jest jako element różnych systemów- rodzinnego, ale też
towarzyskiego, zawodowego, w obrębie tych systemów tworzy podsystemy np. mąż-żona, przyjaciółki,
rodzeństwo (Grzesiuk, 2005).
Teoria systemów mówi o tym, że będąc elementami różnych systemów i podsystemów oddziałujemy na inne osoby, które też się w nich znajdują, a te osoby oddziałują na nas.
Oddziaływanie to ma charakter cyrkularny a jego podstawą jest komunikacja. Terapeuci systemowi twierdzić
będą, że nie można analizować zachowań jednostki bez objęcia całego kontekstu społecznego, w jakim żyje.
Uwaga w tym nurcie będzie koncentrowała się na sposobach, w jaki ludzie się między sobą komunikują
i zasadach, które porządkują relacje międzyludzkie. Terapeuta będzie więc poszukiwał patologii nie w samym
kliencie, ale w jego obecnych zachowaniach, ich skutkach i kontekście zaistniałej sytuacji.
Dziś wyróżnia się 2 główne odłamy terapii systemowej- komunikacyjną, która bazuje na zmianie
sposobu komunikowania się między członkami rodziny, oraz strukturalną- której celem jest zmiana zasad,
inaczej – wzajemnych związków określających równowagę w systemie danej rodziny.
Terapia ta ma zazwyczaj charakter dyrektywny- terapeuta posługuje się nakazami, zakazami, radami.
Terapia w nurcie systemowym ma na celu poprawę funkcjonowania systemu, a więc zwykle rodziny, pary,
poprzez rozwiązanie aktualnie zgłaszanego problemu, a nie stałą zmianę w pacjencie, więc jest z reguły
krótkoterminowa. Czas trwania sesji i ilość spotkać zależy od problemu i podejścia teoretycznego
terapeuty(Grzesiuk, 2005).
6. Terapia integracyjna
Na to zagadnienie można spojrzeć z dwóch stron. Po pierwsze za terapię integracyjną moglibyśmy
uznać każdy rodzaj terapii, gdzie wykorzystywane są techniki wykraczające poza obręb nurtu, w którym
terapeuta się kształcił. Np. terapeuta psychodynamiczny może zaproponować klientowi ćwiczenie z zakresu
technik poznawczych, aby wspomóc jego proces wydobywania się z depresji.
Po drugie, do terapii integracyjnej można podejść jako do całkiem odrębnego nurtu, który tworzy się
poprzez połączenie najskuteczniejszych technik i narzędzi różnych nurtów terapeutycznych. Teoretykiem,
który przedstawił taką właśnie propozycję był Palmer (1980). Proponuje on połączenie podejścia dynamicznego
(skoncentrowane na przeżyciach wewnętrznych, wspomnieniach, lękach itd.) z podejściem behawioralnym
(reakcje i zachowania człowieka w odpowiedzi na świat zewnętrzny) i umieszcza je w kontekście społecznym.
Obecnie w Polsce funkcjonują już szkoły dla terapeutów, gdzie mogą oni zdobyć podstawową wiedzę
z kilku nurtów terapeutycznych w trakcie 4-letniego szkolenia.
Literatura cytowana:
Cully, J.A., Teten A. (2008). A Therapist’s Guide to Brief Cognitive Behavioral Therapy.
Garstka T. (nn) Teoria i praktyka terapii Gestalt. Instytut Psychologii Zdrowia, www. psychologia.edu.pl.
Czym jest Gestalt? www.gestalt.pl
Grzesiuk, L. (red.). (2005). Psychoterapia: podręcznik akademicki. Tom 1. Teoria. (rozdział 2, 3 i 4). Warszawa.
Wydawnictwo ENETEIA.
Grzesiuk, L. Suszek, H. (red.). (2011). Psychoterapia: podręcznik akademicki. Tom 6. Szkoły i metody. (s. 149-171). Warszawa.
Wydawnictwo ENETEIA.
Grzesiuk, L. (red.). (2005). Psychoterapia: podręcznik akademicki. Tom 1. Teoria. (s. 177-181 i 493-499). Warszawa.
Wydawnictwo ENETEIA.
Hofmann, S. G., Asnaani, A., Vonk, I. J., Sawyer, A. T., & Fang, A. (2012). The efficacy of cognitive behavioral
therapy: a review of meta-analyses. Cognitive therapy and research, 36(5), 427-440.
Palmer, J.O. (1980). A primer of eclectic psychotherapy. Monterey, CA: Brooks/Cole.